Yeni bir yılın gelmesiyle enflasyon artmaya devam ederken ücretlere ve A’dan Z’ye birçok ürüne zam geldi. Elbette ücretlere gelen zamlarla tüketim kalemlerine gelen zam oranlarında aynı enflasyon oranları kullanılmadı. Öte yandan yeni yönetimi ile birlikte sıkılaşma politikasının uygulandığı ekonomide “kemer sıkma” ve “tasarruf” gibi Türkiye’nin muhtelif zamanlarında yaşanan, ekonomik kriz dönemlerinde olduğu gibi sık duymaya alışkın olduğumuz cümleler tekrarlanmaya başladı. Peki, 2023’ten itibaren başlayan ve milyonları ilgilendiren zamlar nasıl yapıldı, enflasyon oranları 2024’e girerken neleri belirledi, dahası gündelik hayattaki zamların yansıması nasıl oldu, tüm bunlara veriler ışığında bakacağız.

TÜİK’İN ENFLASYONU, İKTİDARIN ÇALIŞANA ZAMMI

Ekonomi yönetimi tarafından piyasa güvenini kazanmak için ilk olarak TÜİK üzerindeki baskının azaldığı izlenimi verildi. TÜİK’in eskiye oranla daha doğru rakamlar verdiği algısı yaratıldı. Oysaki TÜİK’in rakamları birbiriyle çelişiyordu ve kurumun yaptığı tek şey enflasyonun onlara göre “yükseldiğini” gösteren verinin hızını azaltmaktı. Yani kamuoyu şaibesi çokça tartışılan TÜİK verilerinde kısmen ve daha az oynanmış rakamlara alıştırıldı. Bu anlamda bağımsız bir kuruluş olan Enflasyon Araştırma Grubu (ENAG) verileri ile TÜİK verileri arasında hala bir uçurum mevcut. Zira zam dönemlerinde TÜİK yine eski politikalarına uyumlu davranıyordu. TÜİK’in verilerine yakından bakalım.

Tarihi biraz geri sarıp Temmuz 2023’te memur ve emekliye yapılacak ikinci zam öncesine çekelim. Son iki yıldır 6 ayda bir belirlenen asgari ücretin de etkilendiği enflasyonun haziran ayına ait verilerini TÜİK aylık bazda yüzde 3,92, yıllık bazda ise yüzde 38,21 olarak açıkladı. TÜİK ile eş zamanlı olarak her ay yıllık ve aylık enflasyonu açıklayan ENAG’a göre ise Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) Haziran’da yüzde 8,54 arttı. Yıllık enflasyon ise yüzde 108,58 olarak gerçekleşti. Bu çerçevede yapılan kamudaki zam görüşmelerindeyse Memur aylıklarına Temmuz ayında yüzde 17,55 + 8 bin 77 TL seyyanen zam yapıldı. Öte yandan o dönem memur ve memur emeklisinin alacağı zam oranı da yüzde 49,3 olarak netleşti. Asgari ücret ise 11 bin 402,32 TL olmuştu.

Ocak ayındaki zam oranlarının belirleneceği döneme gelindiğinde ise TÜİK, Aralık’ta aylık enflasyonun yüzde 2,93 olduğunu açıkladı. TÜİK'e göre 2023’te yıllık enflasyon ise yüzde 64,77 oldu. ENAG’a göre ise Aralık ayında TÜFE geçen ay yüzde 4,12 arttı. TÜFE’nin 2023 yılındaki artışı da yüzde 127,21 olarak gerçekleşti. TÜİK şimdiye kadarki resmi en yüksek enflasyon rakamını açıklasa da halkın enflasyonu ile aynı rakamların yanına bile yaklaşamıyordu. Bu enflasyon oranlarınca belirlenen zamlara göre ise en düşük memur maaşları 30 bin dolayına (kıdemine göre değişiyor) çıkarken, asgari ücret ise 17 bin TL oldu. En son açıklanan ve emeklilere müjde diye duyurulan rakam, Erdoğan göre yüzde 42 olarak açıklansa da yüzde 33’lük bir artışla en düşük emekli maaşını 7 bin 500 TL’den 10 bin TL’ye çıkardı.

TÜİK’in çelişik rakamlar verdiğini ifade etmiştik; neydi o rakamlar? Kurum enflasyonu en son yüzde 64,77 açıklasa da örneğin gıdaya dair de şu veriler dikkat çekiciydi: Yıllık gıda enflasyonu yüzde 67.3’ten yüzde 72.2’ye yükseldi. Yıllık enflasyon işlenmemiş gıdada yüzde  91.2’ye, işlenmiş gıdada yüzde 58.1’e çıktı. Taze sebze ve meyve yıllık enflasyonu yüzde 57.4’ten yüzde 81.3’e bir yükseliş gösterdi. Hatta Ekonomik Kalkınma ve İş Birliği Örgütü (OECD) ekim ayı raporuna göre Türkiye bu rakamlarla üye ülkeler arasında da gıda enflasyonun en yüksek olduğu ülkeydi. Tekrar asgari ücrete dönecek olursak bu ücret bir çalışanın zorunlu gıda gelirlerine göre de hazırlanıyor. Fakat asgari ücret tespiti genel enflasyona yani zaten bir hayli tartışılan TÜİK’in aylık genel enflasyonuna göre yapılıyor. Dahası Mehmet Şimşek’in tartışma yaratan bir diğer açıklamalarını takip edersek zamlar artık “hedef enflasyona” göre yapılacak.

EN TEMEL İHTİYAÇLAR İÇİN HARCAMALAR ÇOK YÜKSEK

Peki, bu ücret artışları ile temel ihtiyaçlara yapılan zamların enflasyon oranları aynı mı? Bazı örnekler üzerinden açıklamaya çalışacağız. Temel bazı giderler ele alındığında TÜİK’in sepetiyle halkın sepetinin aynı ağırlıkta ve fiyatta olmadığı da ortaya çıkıyor. Örneğin İstanbul’da en temel ihtiyaçlardan biri olan su, içme suyu olarak şebeke hatlarından değil, damacana ile özel firmalardan sağlanıyor. Özel firmaların bir damacanası 19 litre ve ortalama fiyat 100 TL. Kişi başı ortalama olarak kabul edilen içme suyu tüketimi 1,5 ile 2 litre arasında. Bir kişinin 1 aylık su tüketimini 2 litreden hesap edersek bu 60 litreyi bulur. Bu rakamı 4 kişilik bir aile için düşündüğümüzde de bu aylık 240 litre içme suyu tüketimi demek. Bu da aylık 12 damacanaya yakın su ediyor. Bu hesaplamaya göre 100 TL’yi ortalama damacana fiyatı kabul edersek, 4 kişilik bir ailenin kullanım suyu hariç sadece içmek için suya aylık olarak 1200 lira para vermesi anlamına geliyor.

Yine İstanbul üzerinden ekmek fiyatına bakalım. İstanbul’da ekmek fiyatı ortalama olarak 10 lira oldu. 4 kişilik bir ailenin 250 gram olan ekmeği, kişi başına bir tane düşecek şekilde, günde 4 tane aldığını var sayarsak, bu 30 günde yine 1200 liraya tekabül ediyor. Yani 4 kişilik bir aile en temel gıda olan ekmek ve sadece içme suyuna 2 bin 400 lira para ödüyor. Örneklemimize İstanbul üzerinden devam edersek; toplu taşıma ücretlerine gelen zamlarla 4 kişilik ailenin ulaşıma ne kadar para ödediğine bakalım. 2024’ün ilk haftasından itibaren İstanbul’da ulaşıma zam yapıldı. Yapılan yüzde 18'lik zamla tam elektronik bilet ücreti 15 liradan 17,70 liraya, öğrenci 7,32 liradan 8,64 liraya, indirimli ücret ise 10,74 liradan 12,67 liraya yükseldi. Marmaray uzun mesafe ücreti ise 33,20 liradan 39,17 liraya çıktı. Buna göre Mavi Kart aylık fiyatı, tam 1.177 TL'den 1.388 TL'ye, öğrenci aylık abonman fiyatı da, 212 TL'den 250 TL'ye çıkarıldı. Minibüslerde en kısa mesafe ücreti 4 kilometreye kadar 12 liradan 15,50 liraya yükseldi. Taksi indi-bindi ücreti 90 lira oldu. Okul servis ücretlerinde 0-1 kilometre arası mesafe ücreti 1300 liradan 1665 liraya yükseldi. Yine 4 kişilik bir aileden tüm fertlerin okul ve işe gittiklerini var sayarsak toplam verilen ücreti hesaplayalım: 4 kişilik ailede, 2 yetişkinin toplu ulaşıma verdiği aylık abonman fiyatı 2 bin 776 lira oldu. Servis değil toplu taşıma kullandığını varsaydığımız 2 öğrenci ise 500 lira aylık abonman kartı ile yolculuk yapabiliyor. Yani 4 kişilik bir ailenin bir aylık toplu ulaşım masrafı 3 bin 276 lira ediyor.

KONUT KRİZİ SORUNU DERİNLEŞİYOR

2023’te ekonomik krizin derinleşmesiyle büyük kentlerde ortaya çıkan kira artış krizi, yüzde 25 zam zorunluluğu gibi düzenlemelerle önü alınmaya çalışılsa da başarılı olunmadı. Faizlerin artmasıyla birlikte konut satışlarında gerileme görülse de bu kiralara yansımadı. İstanbul başta olmak üzere birçok büyük kentte kiracı ve ev sahipleri karşı karşıya geldi. Hatta çıkan tartışmalarda ölümler de yaşandı. Peki, enflasyon oranlarına göre zamlarla belirlenen çalışanların ücretlerine uygun ev kiraları var mı? İstanbul Ticaret Odası’nın verilerine göre Ekim sonu itibarıyla İstanbul genelinde ortalama konut fiyatı 4 milyon 224 bin 143 TL’yi, ortalama kira ise 17 bin 111 TL’yi buldu. Araştırmaya göre listenin başında Beşiktaş var. İlçede kira ortalaması 38 bin 400 TL. Semt bazında ise Levent ilk sırada yer alıyor, kira ortalamasıysa 68 bin TL. Kadıköy’deki kira ortalamasıysa 31 bin TL. Bu rakamlar sadece gözde ilçe ve semtlerde yükselmedi aynı araştırmaya göre daha alt gelir gruplarının oturduğu Esenyurt, Gaziosmanpaşa ve Sancaktepe konut kira getirisi en yüksek 3 ilçe oldu. Fakat bu rakamların artmış olması muhtemel zira Ekim ayında TÜİK’e göre enflasyon yüzde 61,36 idi, şimdiyse TÜİK’e göre bile enflasyon bu rakamın üstünde. Temmuz 2024’e kadar yüzde 25 zam oranı zorunluluğu devam edecek fakat bu zam oranının uygulanması gerçek hayatta bir hayli sınırlı ve sıkıntılı.

1 AY DOLMADAN ERİME BAŞLADI

2024’in ilk günlerinde yapılan zam açıklamaları ve müjdeler halkın gündelik hayatına yansıyan büyük zamlarla adeta eridi. Sadece bir veri üzerinden bile erimenin ne kadar olduğu görülebiliyor. Hükümet asgari ücreti artırmak ve dolar karşılığının yükselmesi ile övünürken 27 Aralık 2023’te açıklanan asgari ücret o günün kuruna göre 579 dolar seviyesini gördü. Temmuz 2023’te yapılan zamda asgari ücret 483 dolar seviyesini görmüş hatta Aralık ayında 388 dolara gerilemişti. 2024 ile 30 liranın üstüne çıkan ve piyasa değeri 30 lira 10 kuruş olan dolar bazında güncel asgari ücret artık 564 dolar ediyor. Bu da asgari ücretin dolar bazından daha açıklanalı 1 ay dolmadan 15 dolar civarında bir değer kaybettiğini gösterir. Ticaret Bakanlığı verilerine göre dış ticaret açığı 106 milyar 38 milyon oldu, yani ülke genelinde tüketimin ithalata dayanması bu eriyen rakamın, halkın dolar harcamasa da dolar seviyesinde zamlarla dışarıdan ithal edilen tüketime mahkûm olduğu anlamına geliyor.

Yukarıda yaptığımız bazı hesaplamalar ortalama aylık yaşam maliyetinin hepsini kapsamıyor. Özellikle gıdada sadece su ve ekmeği ele aldık fakat gıdadaki artışının TÜİK rakamlarına bile bir hayli yüksek yansıdığını aktarmıştık. Bunlar dışında kalan faturalara ise seçimler nedeniyle şimdilik zam yapılmadı. Örneğin doğalgaza 2024 yılında zam yapılmayacağı açıklandı, elektriğe ise yüzde 20’lik bir zam sadece sanayi ve ticaret alanında 1 Ekim 2023’te yapılmıştı. Ama İstanbul’da şebeke kullanım suyuna ise en son yüzde 15 dolayında bir artış yapıldı.

Bunlar dışında yeni yıl ile gelen zamların bazıları şöyle: Otoyol ve köprülerin geçiş ücretlerine yüzde 76, Yap-İşlet-Devret (YİD) Modeli ile işletilen otoyol ve köprülerin geçiş ücretlere ise yüzde 50 oranında zam geldi. Motorlu Taşıtlar Vergisi'ne yüzde 58 yeniden değerleme oranında zam yapıldı. Benzin, motorin ve LPG'ye otomatik ÖTV zammı geldi. Enflasyonun açıklanmasıyla yurt içi üretici fiyatları üzerinden ÖTV'de yüzde 25 artışla akaryakıt fiyatları arttı. Doğalgaz kullanmayanların enerji kaynağı olan tüp fiyatlarına da zam geldi. 12 kiloluk mutfak tüpü 578 liradan 587 liraya, piknik tüpü ise 111,50 liradan 119 liraya çıktı. Alkol ve tütün ürünlerine ÖTV zammı yapıldı. Ekmek fiyatları İstanbul’da ortalama 10 lira olurken Ankara, Bursa gibi illerde de 8 liraya çıktı.