Haki yoldaşın katledilişinin ardından Ankara Türk-İş bloklarında Önderliğe karşı -başarısızlıkla da sonuçlansa- düzenlenen suikast girişimi, sürecin nasıl planlandığını, devletin neyi amaçladığını çok net ortaya koymuştu. Önder Apo, tüm bunların yaşandığı bir süreçte; Haki Karer’in şehadetinin nasıl bir kalkışa dönüştürülebileceği ve düşmanın gelişen imha planlarının nasıl boşa çıkarılabileceğinin arayışı içerisine girerken, artık Ankara’da kalınamayacağı ve buradan hareketin yönetilemeyeceği, çalışmaların sürdürülemeyeceği sonucuna vardı. Çünkü gelinen aşamada hareket “ya tamam; ya devam” demekle karşı karşıya gelmişti. Burada söylenecek söz ve belirlenecek tavır çok netti. Mutlaka Hareket'in devam ettirilmesi gerekiyordu. Hem de daha üst düzeye çıkarılarak yola devam edilmeliydi. Önderlik bunun kararını verdi. Bu temelde de yoldaşlara, halka, ülkeye, özgürlüğe, demokrasi ve özgürlük değerlerine bağlılığın bir gereği olarak hareketi ideolojik grup aşamasından partileşme aşamasına doğru götürdü.

O süreçte hareket ideolojik grup aşamasını başarıyla gerçekleştirmiş, politik bir gruplaşma dönemine girmişti. Haki Karer’in katliamı tam da bu dönemde, hareketin ideolojik bir grup olmaktan çıkıp kitleselleşmeye doğru geliştiği bir dönemde gerçekleşmişti. Hareketin hızla kitleselleşmesi, partileşmesi kaçınılmaz görünüyordu. Devlet bunu gördüğü için, bunun önünü almak için Haki Karer’i katletti. Bunun karşısında yapılması gereken ise, hem ortaya çıkan bu tehlikeyi gidermek hem de hareketi daha da ileri bir düzeye götürmekti. Bunun için de hareketin partileştirmesi gerekiyordu. Bunun için de içerisine girilen süreci Haki Karer’in şehadet gerçekliğine göre ele almak gerekiyordu.

Sömürgeciliğin yaşanan bu yönelimleri sonucunda Kurdistan'da yaşamanın, siyaset yapmanın meşru savunmayı örgütlemekten geçtiği ortaya çıkmıştı. Meşru savunma da ancak öncü bir örgütlenmeye gidilirse geliştirilebilirdi. Bunun için de Hareket'i partileşmeye götürmek, öncülüğe ulaştırmak ve öncülüğe kavuşan Hareket'in meşru savunmayı örgütlendirmesini gerçekleştirmek gerekiyordu. Öncü örgüt oluşturulmadan, Hareket bu düzeye çıkarılmadan meşru savunmasını örgütleyemeyeceği biliniyordu. Meşru savunma örgütlendirilmeden de Hareket'in kendisini koruyamayacağı, gelişimini sürdüremeyeceği açığa çıkmıştı. Burada yapılması gereken öncü örgütlenmeyi hızla geliştirmek, bununla birlikte bu başarıldığı oranda da bununla paralel meşru savunma örgütlenmesini de oluşturmaktı.

Önder Apo bu amaçla Antep’e (Hoşgörü mahallesine) gitmiştir. 77’nin sonbaharında burada, Hoşgörü mahallesindeki kiralık evimizde, parti programının yazımına başlamıştır. Bu program yazıldıktan sonra da bunu bütün alanlara dağıtılmasını, kadrolarca okunup üzerinde tartışılması gerektiğini ve bu tartışmaların doğru yönlendirilerek sonuçlarının toplanması gerektiğini söylemiştir. Önder Apo’nun Haki Karer’in şehadetine verdiği cevap bu şekilde gerçekleşmişti.

Önder Apo, daha ilk çıkışında asla ve asla yoldaşlığa ters düşmeyeceğini, ihanet etmeyeceğini yoldaşlık için yaşayacağını söylemişti. Önder Apo’ya ilk yoldaşlık yapan da Haki Karer’di. Haki Karer, Önder Apo’nun deyimiyle, yarım saatlik konuşmayla Önder Apo ile yoldaş olmayı karar vermişti. O konuşmadan sonra şehit düşünceye kadar da tereddüt etmeden Önder Apo’ya yoldaşlık yapmıştır. En zor günlerinde Önder Apo’ya en büyük desteği o sağlamıştır. Hiç kimsenin Kurdistan'a sahiplik yapmaya cesaret etmediği bir dönemde, Önder Apo tek başınayken, hiçbir olanak yokken, hiçbir gelişme belirtisi görülmezken o, tereddütsüz bir şekilde Önder Apo’nun yoldaşlığını seçmiş ve şehit düşünceye kadar da Önder Apo’nun gerçek yoldaşı olmak için büyük bir çaba sergilemişti. Önder Apo’nun deyimiyle “gizli ruhu”, gözü, kulağı, beyni, yüreği olmuştu. Sürekli bir şekilde Önder Apo’yu en iyi anlayan ve pratikleştiren bir arkadaş olarak da görev ve sorumluluklarına sahip çıkmıştı. Bu özellikleri nedeniyledir ki, düşman bir komployla onu katletmiştir. Böyle bir yoldaşın ve yoldaşlığın anısına bağlılığın bir gereği olarak Haki Karer’i yaşatmak gerekiyordu. Onun içindir ki, Önder Apo Haki Karer’i ölümsüz kılmak ve yoldaşlığını yaşatmak için hareketi partileşme aşamasına ulaştırmayı esas almış ve hareketi ideolojik grup aşamasından parti aşamasına taşıyarak anısına anlamlı ve büyük bir cevap vermiştir.

PARTİLEŞME HAKİ KARER'İN ŞEHADETİNE VERİLEN BİR KARŞILIKTIR

Önder Apo’da şehit kavga gerekçesidir, mücadeleyi büyütme gerekçesidir, örgütü büyütme gerekçesidir. Şehidi yaşatma gerekçesidir. Önderliğin şehide yaklaşımı tamamen bu tarzdadır. Şehit nasıl yaşatılacaktır? Nasıl ölümsüzleştirilecektir? Şehidin anısı nasıl temsil temsil edilecektir? Elbette tüm bunlar ancak her şehit, örgütü, mücadeleyi ilerletmenin, başarının bir gerekçesi haline getirildiği zaman başarılmış olacaktır. Şehidin yoldaşı olmak, şehidin uğruna şehit düştüğü değerleri, mücadeleyi, örgütü, çizgiyi yenilmez kılmak demektir. O nedenledir ki, her şehidin anısına bir başarıyı sığdırmak gerekmektedir. Bu anlamda PKK'nin gelişim tarihinde her zaman şehadet önemli bir yeri teşkil etmiş, her şehadet bir sonraki aşamanın basamağı, köprüsü haline getirilmiştir. Haki Karer’in şehadeti de Hareket'in ideolojik grup aşamasından partileşmeye taşırılmasının, bunun partiyle tamamlanmasının temel bir halka ve köprüsüdür.

Hareket gelişiminin temeline bu büyük şehadeti koyarak partileşmeyi gerçekleştirmiştir. PKK demek, Haki Karer ve Haki Karer’in şehadeti demektir. PKK'nin temelinde bu büyük yoldaşın, bu büyük şehadeti vardır. Haki Karer, partileşme doğrultusunda atılan adımla ve bunun bir sonucu olarak da yaratılan partileşmeyle ölümsüz kılınmıştır. Bu anlamda da PKK eşittir, Haki Karer’in yaşamsal kılınmasıdır.

Önder Apo Hareket'i oluşturma yönünde daha ilk adımını atarken, kendisine yoldaşlık yapan Haki Karer ve Kemal Pir yoldaşlardı. Bu her iki yoldaş ne Kurdistanlı ne de Kürt'tü. Her ikisi de Türkiyeliydi. Haki Karer ve Kemal Pir, büyük bir yoldaşlık örneği ve bağlılık, dürüstlük ve fedakarlık sergilemişlerdir. Hiç kimsenin cesaret etmediği bir dönemde Önder Apo ile yoldaşlık yapmışlardır.

Başka ülkelerde de devrimciler mücadeleye katılmışlardır. Ama bunlar daha çok da var olan bir mücadeleye, onu geliştiren ve imkanlarına katılarak devrimcilik yapmışlardır. Haki Karer ve Kemal Pir tam da bu noktada farklılıklarını ortaya koymuşlardır. Ortada ne bir örgüt, ne bir mücadele ne de bir olanak vardır. Mücadelenin gelişip gelişmeyeceği, başarıya gidip gitmeyeceği ise belli değildir. Böylesi bir ortamda en zor koşullarda Önder Apo ile Kurdistan halkına ve onun özgürlük davasına öncülük yapmışlardır.

Bu özellikleri, bu yoldaşların gerçekliğini ve büyüklüğünü göstermektedir. Bu her iki yoldaş şahsında somutlaşanlar sadece bunlar da değildir. Haki Karer ve Kemal Pir yoldaşlar, Kürt ve Türk halklarının özgür, eşit, demokratik temelde en üst düzeyde birliğini de ifade etmişlerdir. Önder Apo, bu açıdan da Haki Karer ve Kemal Pir yoldaşlığına her zaman büyük değer vermiştir. Onların yoldaşlığını bu Hareket'in yoldaşlığının, onların militanlığını bu hareketin militanlığının temeline koymuştur. PKK'yi, onun çizgisini, militanlığını, ölçülerini ve yaşam anlayışını şekillendirirken bu iki yoldaşın özelliklerini olduğu gibi esas almıştır. Bu açıdan PKK'nin doğup şekillenmesi, gelişmesi ve başarısında Önder Apo’nun çabalarının yanı sıra Haki Karer ve Kemal Pir’in çabaları ve pratikleşmeleri oldukça önemlidir. Önder Apo’yu tamamlayan, bu çaba ve pratiklerdir.

HAKİ KARER'İ ANLAMAK ÖNDER APO'YU VE PKK'Yİ ANLAMAKTIR

Önder Apo her zaman yoldaşlarına karşı kendisini borçlu hissetmiştir. En çok da bu yoldaşlara kendisini borçlu hissetmiştir. Onların şahsında Türkiye halkına ve halklara kendisini borçlu kabul etmiştir. Daima da bu borcunu ödemeye çalışmıştır. Eğer PKK'de, Kürt halkında Türkiye halkına karşı bir düşmanlık, saygısızlık gelişmediyse bunun temelinde Önder Apo’nun Haki Karer ve Kemal Pir’le geliştirdiği birliktelik esas role sahip olmuştur. Haki Karer ve Kemal Pir’in Önder Apo ile yoldaşlık yapmasıdır. Bu yoldaşlığı en üst düzeyde gerçekleştirmiş olmalarıdır.

Haki Karer yoldaşın kişiliği bütün yönleriyle anlaşılmalıdır. Haki Karer’i anlamak, PKK'yi, Önder Apo’yu ve kendini anlamaktır. Önder Apo, PKK için yaptığı tanımlamada Haki Karer kişiliğini anlatmaktadır. "Haki Karer benim gizli ruhumdu”, “yüreğim, beynim, elim, kolum, gözüm, kulağımdı” derken bu gerçeği kastetmiştir. Bu aynı zamanda PKK'nin de PKK militanlığının da tanımıdır. Haki Karer, Önder Apo’nun pratikleşen, yaşayan kişiliğidir. Haki Karer’de gerçekleşen Önder Apo kişiliğidir. Onun zihniyetidir, tarzıdır, kültürü, ahlakı ve ölçüleridir. Onun yaşam ve mücadele anlayışıdır. Bu açıdan Haki Karer kişiliğini tanımak, Önder Apo’yu ve PKK'yi tanımaktır. Önder Apo ve PKK'yi tanımak Haki Karer’i tanımaktır.

Haki Karer demek, büyük bir moral, inanç sahibi olmak demektir. Büyük fedakarlıklarda bulunmak demektir. Dürüst ve açık yürekli olmak demektir. Her koşul altında Önderliğe, çizgiye, yoldaşlığa, örgüte, halka, değerlere bağlı olmak demektir. Haki Karer kişiliği; büyük duyguların düşünceye, bu düşüncelerin duyguya dönüştürüldüğü, duygu ve düşüncenin anlam bulduğu, bunun ise örgüte ve eyleme dönüştürülmesidir.

Haki Karer, büyük duyguların ve düşüncelerin örgütlenme ve eylemin kişiliğidir. Haki Karer kişiliği, düşünce gücüyle pratiği birleştiren, düşünce ile pratiği aynı anda, birlikte gerçekleştiren kişiliktir. Ne düşünceyi pratiğin ne de pratiği düşüncenin önüne koymayan bir kişiliktir. Haki Karer kişiliği Önderliği sürekli izleme, onu sürekli esas alma, kavradığı oranda gerekliklerini anında yerine getirme kişiliğidir.

Haki Karer kişiliği; örgütçülüğü, örgütselliği, ölçüleri, disiplini esas almadır. Örgütsüzlüğe, disiplinsizliğe, keyifliğe, ölçüsüzlüğe savaştır. Haki Karer kişiliği demek, üretmek, emekçi olmak, değerleri ve yaşamı yaratmak, yaşamı ve değerleri sürekli büyütmek demektir. Hiç kimsenin yarattıkları üzerinde, emeği üzerinde yaşamamak demektir. Yaşamı, yaşam ve değer yaratma olarak görmektir, bunun kavgasını yürütmektir. Haki Karer kişiliği demek; oldukça mütevazı yaşamak demektir. Her türlü yetkiden ve kariyerizmden uzak, tamamen yoldaşına, hareketine, halkına hizmet etmek demektir. Bir lokma, bir hırkayla yaşamak demektir. Bir derviş gibi, bir peygamber gibi, bir melek gibi yaşamak demektir. Kendini ve yanındakini sürekli eğitmek, zayıflıklarını, geriliklerini, yanlışlılarını gidermek, sürekli kendinde çözüm gücü yaratmak demektir. Hiçbir zayıflıkla, gerilikle, yanlışlıkla, çirkinlikle yaşamamak demektir.

Haki Karer’in yanında hiçbir kişi yanlışlıkla, olumsuzlukla, çirkinlikle yaşayamazdı. Haki Karer asla bunu kabul etmezdi. Mutlaka ya ondan çıkar, ona çözüm gücü kazandırır ya da iflah olmuyorsa yanında tutmazdı. O nedenledir ki Haki Karer, kendini eğiterek eğitmenin, eğittiği kişide kendini eğitmenin, başarının yolunun buradan geçtiğinin bilincinde olmak demektir.

Haki Karer demek, büyük örgütlenmek, eylem yapmak, eylemle örgütü, örgütle eylemi büyütmek demektir. Örgütsüzlüğe ve eylemsizliğe asla yaşam hakkı tanımamak ve bunlara yaşamında yer vermemek dememektir. Hiçbir yetersizlikle, yanlışla, çirkinlikle yaşamamak, bundan taviz vermemek, idare etmemek demektir. Yoldaşını, ilişkilendiği insanı oldukça etkilemek, harekete geçirmek, güçlendirmek, başarılı kılmak demektir. Yoldaşını, örgütünü her türlü tehlikeye karşı korumak, eğer tehlike varsa onu öncelikle göğüslemek, tehlike yaşanacaksa onu bizzat yaşamak ve bunu örgüte, yoldaşlarına yaşatmamak ve tehlikeyi en önde karşılamak demektir.

Haki Karer demek; en ufak bir bireyselliği, kendine göreliliği, bencilliği yaşamamak demektir, bununla mücadele etmek demektir, tamamen komün yaşamını, demokratik yaşamı, özgür yaşamı esas almak demektir.

Haki Karer demek, zorluklarla mücadele etme, yenme, başarmak demektir. Zorluklara teslim olmama, mutlaka başarıda ısrarlı olma ve başarıyı gerçekleştirmek demektir. Hiçbir zaman basiti, kolayı, hazırı istememek demektir, bundan nefret etmek demektir. Her şeyi bizzat mücadeleyle, emekle yaratmak demektir. Yoksa var etmek, varsa var olanı daha da büyütmek, olanla yenisini kazanmak demektir.

Haki Karer yoldaştaki parti anlayışı, örgüt anlayışı, Önder Apo’nun örgüt anlayışıdır. Örgütün kendisini kabul etmesi ve kendisine çalışma olanağı istememesidir. Örgütün kendisini kabul etmesi ve kendisine çalışma olanağı vermesidir. Bunun dışında örgütten hiçbir şey istememedir. Örgütün, halkın, özgürlüğün, yoldaşların ihtiyaç duyduğu ne varsa onu yaratmanın çabası içerisinde olmak ve mutlaka yaratmak demektir. Haki Karer'in bulunduğu yerde yaşam, örgütlü yaşamak demektir. Haki Karer demek olduğu yerde sürekli büyük duygu, düşünce ve ruh birliği yaşamak, bu temelde örgütlenmek, eyleme girmek ve başarılı olmak demektir.

Haki Karer demek, her koşulda Önderliğe, partiye, yoldaşlığa, halka, özgürlüğe bağlı olmak demektir. Özgürlükten taviz vermemek demektir. Özgürlük için her şeyini ortaya koymak demektir. Önderlik için, partisi için, yoldaşları ve halkı için, bu halkın, bu örgütün ve halkın değerleri için gerektiğinde canını ortaya koymak demektir.

Haki Karer demek, kendine ait olmaktan çıkmak, kendini aşmak, toplumsallığı kendinde yaratmak, özgürlüğe kilitlenmek, bütün yaşamını özgürlük için düzenlemek, bunun dışındaki yaşamı kendine haram etmek ve başarıda ısrar etmek demektir.

Haki Karer’de dile gelen, bir örgütün, halkın, özgürlüğün, demokrasinin gerçekleşmesidir. Bunun için hareketin doğuşunda şekillenmesinde, gelişmesinde çok büyük yeri olan, belirleyici yeri olan bir yoldaş olmuştur. Hareketimiz, Haki Karer’e birçok şeyini borçludur ve bunu sürekli olarak da ödemeye çalışmaktadır. Bunun için Haki Karer yoldaş; PKK'de, PKK militanlarında, halkımızın gönlünde silinmemecesine taht kurmuştur. PKK yaşadıkça PKK militanlığı ve Kurdistan halkı yaşadıkça Haki Karer yoldaş da yaşayacaktır.

Haki Karer, Kürt halkının beynine ve yüreğine işlemiştir. PKK'nin, PKK militanlarının en küçük hücresine kadar işlemiş ve nüfuz etmiştir. Haki Karer bu açıdan ölümsüzleşmiştir. Haki Karer ölmemiştir ve hala bugün yaşamaktadır. PKK olarak yaşamaktadır.

HAKİ KARER'İN İNTİKAMI BÜYÜK ALINDI

Bunlar PKK'nin kimliği, kişiliği ve özellikleridir. PKK militanlığının kimliği ve özellikleridir. Bu büyük bir gerçekleşme biçimdir. Tarihteki insanlığın özünü, ütopyalarını yaşamak demektir. Bu açıdan Haki Karer demek, insanlığı yaşamak, insanlığın özünü, arayışlarını, hedeflerini, amaçlarını, hayallerini yaşamak, onların gerekliliklerini pratikte yerine getirmek için büyük bir moral, inanç ve fedakarlıkla mücadele etmek demektir.

Haki Karer'in şehadeti büyük bir kayıptır. Bu büyük kaybın mutlaka telafi edilmesi, doğan boşluğun giderilmesi ve bu komplonun karşılığının düşmana büyük ödettirilerek intikamının alınması gerekmiştir. Haki Karer’e bağlılık da bunu gerektirmiştir. Öyle de olmuştur. Haki Karer’i katledenlerin üzerine gidilmiş ve intikam alınmıştır. Esas büyük intikam ise, hareketi ideolojik aşamadan partileşme aşamasına taşırarak, partileşerek, Haki Karer ölümsüz kılınarak alınmıştır. Haki Karer’in anısına verilen bu karşılık ile bu hareketin ve halkın yenilmezliği sağlanmıştır. Böylece bir daha eskiyi yaşamamacasına Kurdistan halkının tarihinde büyük bir komplo büyük bir başarıya dönüştürülmüş, büyük bir tarihi gelişme ortaya çıkarılmıştır. Bu şekilde Haki Karer’in şehadeti büyük bir tarihin yazılmasına, büyük bir kalkışa, değerlerin yaratılmasına yol açmıştır.

Haki Karer’in şehadetine verilen karşılık, tarihsel önemde ele alabileceğimiz gelişmelere yol açmıştır. Kürt halkının kaderi değişmiştir. Kürt halkı o çokça bilinen ayaklanıp yenilgiye uğrayan tarihini yıkmıştır. Başarıyı garantileyen bir örgütlülüğe, önderliğe ve mücadeleye kavuşmuştur. Bu açıdan Haki Karer’in şehadeti Kurdistan tarihinde yeni bir dönemecin başlangıcı haline dönüştürülmüştür Bu temelde yeni bir gelişmeye, yeni bir toplum ve bireyin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Anılarına bağlı kalındığında büyük şehadetler böylesine büyük sonuçlar yaratması kaçınılmazdır.

Önder Apo bu büyük şehadeti iliklerine kadar yaşamış, bunu nasıl anlamlandıracağının mücadele ve kavgasına girmiş ve bu temelde PKK'yi yaratarak Kurdistan halkını büyük bir örgütlülüğe, öncülüğe ve eylem gücüne kavuşturarak yenilmez kılmıştır.

PKK kişiliğinde duygu, düşünce, ruh ve tarz birliği olarak bu temelde şekillenmiştir. Bu da Haki kişiliğinin, kişiliklerde temsilini bulması anlamına gelmektedir. Sistemin yarattığı, şekillendirdiği kişiliği aşarak kendinde yeni bir kişilik ve toplum yaratmayı başaran ender yoldaşlardan biri Haki Karer yoldaş olmuştur. Bu özellikleriyle de Haki Karer; bütün insanlığın demokrasi, özgürlük, eşitlik, adalet değerlerini, yine Kürt halkının bu temeldeki değerlerini, Önder Apo’nun PKK'de sentezleyerek ve bu değerlere anlam kazandırdığı değerleri kendi yüreğine ve beynine sığdırmıştır. Bu büyük özellikler üzerinde geliştirilip şekillendirildiği için de PKK'nin gerçekleşmesi büyük olmuştur.

PKK bu kadar büyük olarak gerçekleşmiş ve, yenilmez kılınmışsa, Kurdistan toplumda büyük alt-üst oluşlara yol açmışsa, büyük gelişmeler yaratmışsa, bunun temelinde Haki Karer kişiliği yatmaktadır. Bu açıdan gruplaşmanın ülkeye taşırılmasında, ülkede kökleştirilmesinde, büyütülmesinde, yenilmez kılınmasında ve bu temelde partileşmenin, kişilik bulmanın, kimlik bulmanın geliştirilmesinde Haki Karer kişiliğinin büyük bir rolü vardır. Bütün bu gelişmelerin temelinde Haki Karer'in düşünce ve pratikleşmesinin emeği vardır.

Haki Karer bu dönemin en iyi öncü militanıdır, rolünü eksiksiz yerine getiren ender yoldaşlardan biridir. Eğer biz bugüne, bu değerlere, bu olanaklara ulaştıysak bunun temelinde bu yoldaşın çabalarını görmek gerekir. Onun için de sürekli kendimizi bu yoldaşa borçlu hissetmek, bu borcumuzu her koşul altında ödemek gerekiyor. Bu borcu hem Kurdistan halkına hem de diğer halklara ödemek gerekmektedir. Bu da Önder Apo’nun ortaya koyduğu hedefleri gerçekleştirmek için büyük çabanın sahibi olmak demektir.

PKK'de eğer milliyetçilik, darlık gelişmediyse, PKK'de halklara sevgi, bağlılık, hizmet anlayışı geliştiyse bu Haki ve Kemal yoldaşların Önder Apo ile ilk adımları atmış olmalarına ve şehit düşünceye kadar da Önder Apo’ya bağlı kalmaları nedeniyledir. Eğer PKK bu kadar temiz kaldıysa, yürekleri fethettiyse, bugün birçok devrimci, demokrasi ve özgürlük mücadelesi veren kişi ve güçler tarafından önemseniyor ve bu güçler PKK'den ilham alıyorlarsa, bu da tamamen Haki ve Kemal yoldaşların Önder Apo’ile birlikte bu hareketin geliştirilmesinde, şekillendirilmesinde oynamış oldukları rol ile bağlantılıdır. Haki Karer yoldaşı böyle anlar ve bunun gerekliliklerini pratikte zamanında yerine getirirsek hem Haki Karer’i doğru anlamış hem de PKK'yi ve Önder Apo’yu doğru yaşamış, anlamış ve yaşamış olacağız.

Kaynak: Serxwebun gazetesinin 30'uncı yıl özel sayısı.