Columbia’nın arşivinden çıkan 101 yıl öncesine ait iki Kürtçe müzik kaydı, şimdilik en eski Kürtçe müzik kaydı olarak biliniyor. Ermeni sanatçı Karekin Proodian’ın sesinden 'Ez Evdala Xwedê' ile Süryani sanatçı Kosrof Malool'un okuduğu 'Yar Felekê'. 

Mezopotamya'nın dillerinin ilk makam kayıtları, 1880'lerden itibaren 'Müslüman ve Türk' dışındakilere karşı başlatılan sistematik katliam ve soykırım silsilesinin, yurtlarını terk edip Amerika'ya ulaşmak zorunda bıraktığı Ermeni ve Süryaniler tarafından yapıldığı ortaya çıktı. Bu kayıtların içinde Kürtçe de var.

Türk devletinin gasp ederek başına kayyum olarak kendi memurunu atamadan önce DBP'li Amed Büyükşehir Belediyesi tarafından desteklenen Kürt folklörü ve müziği araştırmacısı  Zeynep Yaş, ilk kayıtlı örneklerine ulaştı. Kökleri Anadolu ve Mezopotamya'ya dayanan Kürtçe, Türkçe ve Ermenice 100'den fazla kayıt, şu an Amerika Birleşik Devletleri'nde (ABD) bir arşivde bulunuyor. Tarihçi Mehmet Şimşek, Kosrof Malool üzerinde araştırma yaparken, onun aynı zamanda ses sanatçısı olduğunu öğreniyor. Şimşek, Zeynep Yaş ile Malool'un ABD'de ses kayıtları olduğunu bilgisini paylaşıyor. Zeynep Yaş da bunun üzerine sanatçı Kosrof Malool ve Amed'den ABD'ye ulaşabilen ilk Ermeni ve Süryanilerle ile ilgili araştırmalarını derinleştiriyor; taş plaklara yapılan bu ilk kayıtlara dair önemli bilgiler ediniyor. Yaş, araştırmaları sonucunda, hem Malool'un başka kayıtlarına, hem de farklı sanatçılar tarafından 1909-1929 yılları arasında yapılmış Kürtçe, Türkçe, Ermenice, Asurice, Arapça eserlerin olduğu farklı ses kayıtlarına ulaşıyor.

BBC'den Hatice Kamer'e konuşan Yaş, ses kayıtlarının 1900'lerin başında Colombia, Polyphon, Baidaphon, Odeon, Sodwa, His Master's Voice gibi Amerikan, İngiliz ve Fransız plak şirketleri tarafından İstanbul, Bağdat, Musul, Halep, Kahire, Tahran gibi yerlerde yapılmaya başlandığını belirtiyor. Kürtçe, Türkçe, Ermenice, Arapça, Rumca eserler çoğunlukla keman, kanun, piyano ve darbuka gibi enstrümanlar eşliğinde kaydedilmiş.

KOSROF MALOOL'UN KAYITLARI

1881 yılında Amed'de doğan ve 1900'lü yılların başında Musul'a giden Kosrof Malool, "Diyarbekir Küçeleri, Çemê Sînanîkê, Şivanê Kurd ve Yar Felekê gibi eserleri kaydetmiş. Süryani bir manav olan ve evde çocukları ile Süryanice konuşan Malool'un Türkçe ve Kürtçe eser kayıtlarının yanında kendi anadili yok. Yaş'a göre başka kayıtlarda olabilir.

MEZOPOTAMYA'NIN İLK MAKAM KAYITLARI

Araştırmacı Zeynep Yaş şöyle devam ediyor: "Aslında 1890'lar sonrasında, İstibdat döneminde Abdulhamit zamanında bazı ses kayıtlarının oluşturulduğu biliniyor ama Amerika'ya giden bu diaspora grubunun Türkçe, Kürtçe ve Ermenice kayıtları, Mezopotamya'nın ilk makam kayıtları sayılır. ABD'de Colombia Plak, bu ilk diaspora grubuyla Amerika - Osmanlı ses kayıt koleksiyonları yapmaya başlar."

MÜSLÜMAN OLMAYANLARIN AYRILIŞI

1893 döneminde Ermeni ve Süryani esnafa ait birçok dükkanın yakıldığı anlatılır. Dükkanların bulunduğu çarşının adı da o yangından beri Çarşiya Şewitî olarak bilinir. Amed'deki bazı Ermeni ve Süryani aileler bu olaydan sonra şehri terk ederek Amerika'da son bulan uzun bir yolculuğa başlar. Diasporaya giden grubun ilk durağı Musul oluyor. Musul'dan Halep'e giden Ermeni ve Süryani grupları, Halep'ten İskenderun'a, oradan gemilerle Marsilya'ya gidiyorlar. Gemilerle aylarca devam bu uzun yolculuğun son durağı da Amerika oluyor.

İLK KOLEKSİYON KAYITLARI 1909'DA

Zeynep Yaş, ilk koleksiyon kayıtlarının 1909'da yapıldığını belirterek, şu bilgileri paylaşıyor: "İkinci koleksiyon 1912 yılında, üçüncüsü ise 1916'da yapılıyor. 1929'a kadar Mezopotamya'nın tüm dillerinde, 100'den fazla eserin ilk kayıtları, bölgeden giden Ermeni, Süryani, Arap ve Rum sanatçılar tarafından plaklara dolduruluyor. Böylece Mezopotamya dillerinin ilk sesleri de böylece kayıt altına alınmış oluyor."

ZAZAKÎ'NİN DE İLK MELODİ KAYDI

Araştırmacı yazar Zeynep Yaş, daha sonra Ermeni sanatçılardan M.G Parsekisyan'ın 1916 yılında "M.G. PARSEKIAN" adıyla bir plak şirketi kurduğunu, burada daha yoğun bir şekilde müziklerin kayıt altına alınmaya başlandığını belirtiyor. Yaş, şunları ifade ediyor: "Naim Karekin, Karekin Parodian, Udi Faraji gibi sanatçılarla bir orkestra kurup birçok ünlü ses sanatçısıyla Türkçe, Ermenice, Kürtçenin Kurmanci lehçesinden eserleri kaydetmiş. Bunların dışında Kürtçenin Zazaki lehçesinin makam müziğinin ilk melodi kaydı da yine bu grup tarafından yapılmış. Zazaki eser Dersim yöresine ait bir ezgi ama onun dışındakilerin çoğu sözlü, besteli müzikler."

ILK KAYIT PAYLAŞILMAYA BAŞLANDI

Columbia’nın arşivinden çıkan iki Kürtçe kayıda artık herkes ulaşip dinleyebiliyor. 101 yıl öncesine ait bu iki ses kaydı, belki de dünyanın ilk Kürtçe müzik kaydı ünvanına sahipler. 1884 yılında Muş’ta doğan ve 1915 Ermeni Soykırımından kurtulan Ermeni sanatçı Karekin Proodian’ın söylediği 'Ez Evdala Xwedê'  ve Amedli Süryani Kosrof Malool'un 'Yar Felekê'yi okuması. Bu iki eser, fonograf ya da gramofon ile kaydedilmiş.

Uzun yıllardır Kürtçe müzikleri derleme çalışmaları yapan Zeynep Yaş, özellikle kayıp seslerin izinden giderek çok önemli çalışmaları gün yüzüne çıkarıyor. 1803 yılından günümüze kadar olan süreçte Kürt müziği ile ilgili yapılmış en kapsamlı çalışmalarda birini yapan Yaş, Kürt müziğinin 110 önemli 'dengbêj'inin eserlerini ve hayatlarını "Şakarên Muzika Kurdî" adlı iki ciltlik eseri de bir araya getirdi. DBP'li Amed Büyükşehir Belediyesi de AKP tarafından gasp edilmeden bu türk çalışmaları hem teşvik ediyordu hem de destekliyordu.

Kosrof Malool'un okuduğu Yar Felekê