Mahabad Kürt Cumhuriyeti kuruluş döneminde sahnelenen ‘Dayika Niştiman’ adlı tiyatro oyununun araştırma kitabı çıktı. Yazar - Çevirmen Muhsin Özdemir tarafından hazırlanan ‘Dayika Niştiman’ Kürtçe’nin Kurmanci lehçesiyle Na Yayınlarında okuyucuyla buluştu.

Mahabad Kürt Cumhuriyeti kuruluşunda büyük katkısı olan aydın gençlik hareketi tiyatro yoluyla halk arasında propaganda yapar. 2 aya yakın zamanda 260 ayrı yerde sahnelenen ‘Dayika Niştiman’ adlı tiyatro oyunun halk üzerinde bıraktığı etkiyi kaleme alan Çevirmen Yazar Muhsin Özdemir, okuyucu ile buluşan kitabı ile ilgili ANF’ye konuştu.

Dayika Niştiman kimdir?

Öncelikle Kürtler açısından önemli dönemler vardır. Bu dönemlerden bir tanesi de Mahabad Kürt Cumhuriyetinin kuruluş dönemidir. Bildiğimiz gibi 2. Dünya Savaşı yıllarında Kürt Hareketi olarak gelişimi burada görüyoruz. Mahabat’ta kurulan gençlik örgütlenmesi, Kürt Diriliş Grubu ciddi örgütlemeler yapar, cumhuriyet fikrini halka sanat yolu ile taşımanın yollarını arar. Bu yollardan bir tanesi de tiyatro olmuştur. Tiyatrodan amaç, kitleleri Cumhuriyet fikri etrafında aydınlatmaktır. Dayika Niştiman tiyatrosu hikayesine gelince ise gençlik grup yönetimin hazırlamış olduğu bir tekst birkaç üyeye verilir, sadece teksti veren ve teslim alanlar bellidir. Kitapta bunlar yazılmış ancak kimin yazdığı konusunda net bir bilgi bulunmamaktadır. Bilinen şu ki; büyük şair Hejar Mukiryani’nin ‘Vatan Kuşları’ adlı şiirinden esinlenerek ve Şair Haci Qadir Koyi’nin şiirlerini replik olarak kullanmışlardır. İşin ilgin ilginç tarafı da toplum, sanat hakkında duyarlı değildir, tepkilidir. Hatta tiyatro çalışması yürüten Kürt gençleri, aileleri tarafından ölümle dahi tehdit ediliyor. Dolayısıyla ‘Dayika Niştiman’ı oynayacak bir kadını bulmak zor oluyor. Yine de bu tiyatro aracılığıyla halkla Cumhuriyeti anlatmaktan caydıramamışlardır. Dayika Niştiman’da yurt, bir anne şahsında zincirlere bağlanmış olarak sahneleniyor.

Annenin çığlıkları, çocukların peri rolündeki haykırışları yankı bularak, halkı uyandırır. Silahlı gençler ve ittifakları ile ‘Dayika Niştiman’ı zincirlerden kurtarır. Bundan sonra halk önderleri rolündeki oyuncular sahneye çıkarlar. Bunlardan birinin Qadi Muhamed olduğu söylenir. Qadi Muhamed rolünde; tüm Kürdistan parçalarını alan bir konuşma yapar. Bastırılan isyanları, hareketleri kucaklar ve brlik mesajını verir.

Dayika Niştiman hangi koşullarda sahnelendi? İran Şah Rejimi bu tiyatroya nasıl müsaade eder?

O dönemde Sovyetler zaten İran’ın büyük bir kısmını ele geçirmiş. Kürtler açısından da bir özgürlük ortamı oluşmuş ve aydın gençler değişik örgütlenmelere başlamışlar. Gençler çalışmalarının alt yapısına da Kürt ulusal kültürünü yerleştirirler. Zaten bu dönemde kimi dergi ve benzeri yazım çalışmaları oluyor. Dayika Niştiman da tamamen Kürtçe yazılıyor. Hiçbir destek almadan kendi yarattıklarıyla yapılıyor. Kısa bir süre içerisinde 260 farklı yerlerde oyun sahnelenmiştir. Bildiğimiz sahnelerden farkı da şudur; o güne kadar okul ve benzeri yerlerde belli elit kesimlere dönük sahnelenen tiyatro oyunlarının aksine bu tiyatro sokaklarda, meydanlarda ve garajlarda oynanmıştır.

Halk bu tiyatrodan nasıl etkileniyor?

Öncelikle halk başlangıçta tiyatrosal hareketlere karşı koyuyor. Ancak birkaç gösterimden sonra tarikat dergahlarında zikir eden çarşaflı kadınlar bile zikirden hemen sonra Dayika Niştiman’ı seyretmenin heyecanını yaşamışlardır. O dönemde gençlere dahi izinler yok iken adeta birçok tabu yıkılmacasına çocuk, yaşlı kadın genç tiyatroyu izlemeye gelmişlerdir. Dayika Niştiman aracılığıyla Mahabat ve çevresindeki ilçeler cumhuriyet fikri ile tanışmışlardır. Görüldüğü gibi, cumhuriyet kurulmadan önce sanat yoluyla topluma cumhuriyet fikri taşınmıştır. Esas yanlışlık İbrahim Ferşi ve o dönemin Kültür Bakanı’nın röportajlarından aldığım bilgilere göre cumhuriyetten önce sahnelenmiş bir oyundur. Yeterli bilgi olmamasından dolayı cumhuriyet ile birlikte oynandığı söylenen kaynaklar da mevcuttur. Biz de hem araştırdık, derledik, Sorani lehçemizde olan değişik kaynakları taradık ve Kurmanci olarak okuyucuyla buluşmasını önemli gördük. Sanırım böylesi bir çabamız Kürt Kütüphanesine bir katkı olacaktır.

Dayika Niştiman günümüzde bulunan Kürt tiyatrocular için bir önem arz ediyor mu?

Her Kürt neferinin annesine bir gelecek hazırlama hayali vardır. Dayika Niştiman’da anne şahsında, bir yurt anlatılmak isteniyor. Bu oyun, en çok oynanan Kürtçe oyun unvanını halen koruyor. Elimizde hiçbir replik yok, Mahabat Kürt Cumhuriyeti yıkıldıktan sonra bu tiyatronun metni de kayboluyor. Roller belli, amaç belli bunlar hepsi kitapta anlatılmıştır. İsteyen kafasındaki Dayika Niştiman’ı görebilir. Kurmancı lehçesinde ‘Dayika Niştiman’ hakkında hiçbir bilgi, belge bulunmuyor. Dolayısıyla bu da günümüz Kürt tiyatrocular için bir belge olarak kalıyor.

Dayika Niştiman dışında bir de Koşka Miradan (Mutlar Sarayı) tiyatrosundan da söz ediyorsunuz?

Dayika Niştiman’ın ayrı bir versiyonudur Koşka Miradan. 2 Ocak 1983 yılında Kürdistan dağlarında İbrahim Ferşi tarafından hazırlanıyor, replikler büyük şair Hemin Mukiryani’nin şiirlerinden hazırlanıyor. Hêmin’in şiirleri hem cumhuriyet öncesi, cumhuriyet dönemi ve sonrasını içerdiği için seçiliyor. Esas olarak Ferşi’den Dayika Niştiman’ı yeniden hazırlanması istenmiştir. Ancak arşivlere ulaşmayınca bir gecede bu tiyatroyu hazırlar ve ondan sonra bir defa dağda sahnelenir. Bu tiyatro başka bir daha sahnelenmez. 1989 yılında sahnelenme vaadi söz konusudur, bu da gerçekleşmez. Koşka Miradan’ın metni MED TV kurulduğu yıllarda İbrahim Ferşi’den alınır, ancak Kürtçesi olmadığı için sahnelenmez. Bu da olmayınca İbrahim Ferşi internette metnini dağıtır. Ben de bu metin ile alakalı birçok konuyu araştırdım. En kapsamlı araştırma ve hazırlığı tiyatro ustası İbrahim Ferşi’nin yaptığını gördüm. Sadece onun çalışmasının çevirisini yapmış olsaydım kitaba çeviri derdim. Ancak başka kaynaklar da olduğu için derleme oldu. En zor tarafı da Koşka Miradan’ın repliklerini Kurmanci kodlarında hazırlamak oldu. Bu müjdeyi de İbrahim Ferşi’ye de gönderdim.

Dayika Niştiman günümüze uyarlanan bir oyun sahnelenmeli midir?

Her şeyin bir ilki vardır. Kültürel eserler de gün geçtikçe yeni renkleriyle tekrar toplumla buluşmalıdır. Ayrıca Dayika Niştiman bir toplumun hafızası olduğu için canlı tutulmalıdır. Zaten kendi hafızasını canlı tutmayanlar, kendisine ait olmayan farklı değerlerle beslenir ve kendisine yabancı olur. Tekrar sahnelenebilir tabii ki, her Kürt bireyi böylesi bir ‘ana’yı görebilir ki her Kürdün beyninde yurt ve ana aynı şeydir. Biz de hem Mahabad’ı, hem Dayika Niştiman’ı, hem de o emeği veren insanları bu kitapla yâd ettik. Bugün itibariyle Kürtler için Kobanê de, Mahabad da bir ‘Dayika Niştiman’dır.

Muhsin Özdemir Kimdir?

1970’de Şırnak/Fındık nahiyesine bağlı Zivinga Şikakan (Ağaçyurdu) köyünde dünyaya geldi. İlkokulu kendi köyünde okudu. Ortaöğrenimini Van’da tamamladı. 1991’de Kürt Özgürlük hareketine katıldı. Siyasi ve yaralı durumundan dolayı yıllarca yurt dışında kaldı. 2003 yılında Doğu Kürdistan’ın Urmiye kentinde tutuklandı. İki buçuk yıl kaldığı İran cezaevlerinde okula giderek Farsçayı öğrendi.

2005’de Türkiye’ye teslim edilir. 2010 Mayıs ayına kadar Türkiye’nin Hakkari, Muş, Van, Siirt, Kalkandere/Rize, Lice/Diyarbakır cezaevlerinde kaldı. Bu yıllarda Kürtçe kitap okuma ve takip etme fırsatını da bulan Özdemir “Sê tilîlî” (üç zılgıt) adlı romanını Lice Cezaevi’nde kaleme aldı. Bu romanı 2012’yılında Ronahi yayınları tarafından yayınlandı.

Muhsin Özdemir Batman’da yaşamakta, çeviri ve romanın yanı sıra yerel dergi ve gazetelerde de makaleler de yazım hayatını sürdürmektedir. 

Muhsin Özdemir’in yayınlanmış eserleri de şunlar:

Sê Tilîlî. Roman, Weşanên Ronahî, 2011

Sohrab Sepehrî/Dengê Lingê Avê/Helbest/ Weşanên Ronahî/Diyarbekir

Furûx Ferroxzad/ Em Îmanê Bi Destpêka Demsala Sar Bînin/Hel-best/Weşanên Ronahî/Diyarbekir

Furûx Ferroxzad/Hemû Berhemên Furûx/Helbest/Weşanên Rona-hî/Diyarbekir

Şêrko Bêkes/Hemû Helbest(bi alîkariya Sîrwan Rehîm)/Helbest/ Weşanên Ronahî/Diyarbekir/2013

Sadiq Hidayet /Bûmê Kor/Wergera ji Farisî/Roman /Weşanên Na/Îzmîr /2013

Ji Başûr Barana Helbestê/Şêrko Bêkes /werger : Muhsîn Ozdemîr-Sîrwan Rehîm/. Weşanên Ronahî/Amed/2014

Şanoya Dayîka Niştiman û Şanoya Koşka Miradan. Lêkolîn -Şano/Werger û Berhevkirin: Muhsîn Ozdemîr /Weaşanên Na/Îzmîr/2015